Klasični liberalizam na zapadnom Balkanu

Primarne oznake

Danijal Hadžović uto, 04/17/2012 - 18:50

"Društvo koje stavlja sigurnost ispred slobode izgubiće i jedno i drugo. Društvo koje stavlja slobodu ispred sigurnosti steći će više i jednog i drugog“

Milton Friedman

Autori: Admir Čavalić i Danijal Hadžović

Liberalizam se najčešće dijeli na ekonomski liberalizam - zalaganje za što manje državne intervencije u ekonomiji - te socijalni liberalizam - nezadiranje države u privatni život pojedinca. Danas je u svijetu relativno mali broj političkih stranaka i pokreta koji objedinjuju i jedan i drugi oblik liberalizam. Liberalni pokret na globalnom nivou danas je podijeljen na dvije međusobno suprotstavljene ideološke frakcije - klasični i socijalni liberalizam. Klasični liberali predstavljaju onu vrstu liberala koja se zalaže za maksimalne, kako socijalne tako i ekonomske slobode, uvjetovane isključivo slobodom drugih pojedinaca. Klasični liberali su zapravo ona vrsta liberala koja je ostala dosljedna izvornim principima liberalizma definiranim od strane autora poput Johna Lockea, Thomasa Hobbsa ili Adama Smitha. S druge strane socijalni liberali predstavljaju noviji pokret u liberalizmu, koji dolazi do izražaja nakon Velikog berzanskog sloma 1929. godine te završetka Drugog svjetskog rata. Nošeni na krilima dominantne kejnzijanske ekonomske doktrine koja degradira Smithovu "nevidljivu ruku tržišta" te zagovara aktivno državno vođenje ekonomije i reguliranje tržišta („vidljiva ruka“), socijalni liberali su u velikoj mjeri odbacili principe ekonomskog liberalizma. Pored toga, socijalni liberali vjeruju kako je slobodu pojedinca nemoguće ostvariti bez postojanja socijalne države tj „države blagostanja“ te zahtijevaju ulogu države u društvenom životu kao jamca jednakopravnosti građana, čak i ako to uključuje intervenciju države u privredu ili ustanovljenje instituta pozitivne diskriminacije i socijalne zaštite.

U anglo-saksonskim društvima naziv liberal postao je sinonim za socijalne liberale, dok su klasični liberali sebi priskrbili novi naziv - libertarijanci, i najčešće djeluju u okviru konzervativnih partija (što ne treba čuditi ako uzmemo u obzir da je sloboda najveća tradicija tih društava i da tamošnji konzervativci na ekonomskom polju u velikoj mjeri primjenjuju principe liberalizma). Aktuelni pokret oko kojeg su se okupili američki libertarijanci je Tea party movement (TPM)1. U kontinentalnoj Evropi i klasični i socijalni liberali sebe predstavljaju pod liberalnim imenom te se smatraju autentičnim predstavnicima liberalizma.

Na prostoru bivše Jugoslavije liberalizam je kao politički pokret vrlo slab. Slično kao i u anglo-saksonskim društvima, ovdje se pod liberalizmom podrazumijeva gotovo isključivo socijalni liberalizam. Liberalne partije koje egzistiraju u regionu, na političkom polju igraju mahom sekundarnu ulogu boreći se za prelazak izbornog cenzusa.

Kada pak govorimo o klasičnom liberalizmu sve do prije nekoliko godina on je u regiji bio potpuna nepoznanica. No u posljednje vrijeme stvari se naglo mijenjaju nabolje. Klasični liberalizam na zapadnom Balkanu zamah uzima sa pojavom svjetske ekonomske krize, kad javnost općenito postaje zainteresiranija za ekonomska pitanja. Iako društvena komponenta klasičnim liberalima nije ništa manje bitna od one ekonomske, treba naglasiti da već sada postoji veliki broj stranaka i udruženja koje dijele vrlo slične poglede po pitanjima ljudskih sloboda. Međutim, ideje ekonomskog liberalizma kroz sve ove godine gotovo niko nije ozbiljnije zastupao. Dok sa jedne strane dolazi do izraženog rasta lijevih pokreta čija je osnovna poveznica kolektivizam i želja za obimnijom intervencijom države, a kojima su do sada glavni protivnici bili ništa manje kolektivistički nastrojeni etno desničari, sa druge strane se još uvijek tiho, ali sve izraženije kao ideološki oponenti i jednima i drugima, pojavljuju zagovornici individualizma, slobode pojedinca, slobodnog tržišta i manjeg učešća države u privredi i kreiranju društvenih odnosa.

U Srbiji se klasični liberalizam očituje uglavnom kroz web stranice i blogove poput Katalaksije2, Tržišnog Rješenja3, Cluba von Neumann4, stranice Austrijanci5 i drugih. Terenske aktivnosti na promociji ideja slobodnog tržišta obavlja Libertarijanski klub „Libek“6 iz Beograda. Kako navode u svom opisu, Libek aktivno zagovara: otvoreno tržište, slobodnu konkurenciju, privatizaciju javnog sektora i transparentnu reformu državnih institucija, anti-korupciju i nepristrasnost institucija države, oslobađanje od svih vrsta državne prinude, denacionalizaciju i povratak nelegalno otete svojine, deregulaciju (smanjenje poreza), nepovredivost privatnog domena pojedinaca. Aktivnosti Libek-a su svestrane i protežu se od snimanja dokumentarnih filmova („Slobodni i odgovorni“7) preko edukacije mladih o liberalnim idejama, pa sve do objavljivanja kratkih video klipova u vezi osnovnih problema ekonomije u Srbiji.

Jedan od najvećih uspjeha djelovanja klasičnih liberala u Srbiji bio je svakako ekonomski program Liberalno demokratske partije vođene harizmatičnim liderom Čedomirom Jovanovićem. Program nazvan "Ekonomija bez granica"8 čiji je glavni autor bio urednik internet magazina Katalaksija, Ivan Janković, a koga je LDP predstavio pred parlamentarne izbore 2008. godine, zalagao se za dosta kontraverznih rješenja poput ukidanja carinskih i bezcarinskih barijera, smanjivanja nadležnosti države u privredi, uvođenja konkurencije u penzionom sektoru i slično. Iako je LDP-a napustio taj ekonomski program, novi program čiji je autor poznati ekonomist Vladimir Gligorov i dalje predstavlja jedan od najtržišnije orijentiranih stranačkih programam koji se mogu naći na ovim prostorima. Podršku LDP-u redovno pruža i dr. Miroslav Prokopijević, akademska zvijezda borbe za slobodno tržište i autor svojevrsne srpske verzije popularne „Slobode izbora“ nobelovca Miltona Friedmana.

Hrvatska je također jedna od država regiona u kojoj ideje klasičnog liberalizma i promocije slobodnog tržišta sve više uzimaju mah. Najprije moramo spomenuti Adriatic – Institut za javnu politiku9. Adriatic institut predstavlja nezavisni institut osnovan 2004. u Rijeci i posvećen je jačanju vladavine prava i unapređenja privredne slobode kroz zagovaranje reforme tržišta u Hrvatskoj i jugoistočnoj Europi. Čak je i velikan borbe za slobodno tržište, Milton Friedman podržao osnivanje ovakvog instituta riječima "Croatia can benefit from the exposure to the fresh air of free market thinking and the experience of other formerly communist states."

Na čelu Adriatic instituta nalazi se neumorna Nataša Srdoč koja je nedavno osnovala i klasično liberalnu stranku „Hrvatska 21.stoljeća“10. Stranka je bez značajnijeg uspjeha učestvovala na posljednjim parlamentarnim izborima. Nataša Srdoč u hrvatskoj javnosti vjerojatno je najpoznatija kao glavni zagovornik uvođenja flat-taxa, jedinstvene porezne stope koja bi, prema njenom mišljenju, rezultirala značajnim privrednim rastom i razvojem ekonomije. Također, tokom godina, Nataša Srdoč u više navrata bila je oštar kritičar režima bivšeg hrvatskog premijera Ive Sanadera, te je ukazivala na indicije o njegovoj korupciji zahtijevajući da se ti slučajevi raščiste u sklopu pregovora o hrvatskom pridruživanju Evropskoj uniji.

Ipak nimalo iznenađujuće, klasični liberalizam za sada najbolju poziciju ima u Sloveniji. Krajem 2011. godine bivši slovenski ministar u vladi Janeza Janše, Gregor Virant osnovao je klasično liberalnu stranku pod nazivom Građanski lista Gregora Viranta (slovenski: Državljanska lista Gregorja Viranta, LGV11). Na izborima održanim iste godine stranka je po broju osvojenih glasova završila kao četvrta, nakon čega su sa Janšinom Slovenskom demokratskom strankom i još nekoliko manjih partija formirali novu slovensku vladu. Odmah po formiranju vlade, ministri i parlamentarni zastupnici iz Građanske liste započeli su sa značajnim koracima u pravcu liberalizaciji tržišta i obračuna sa korpucijom u Sloveniji.

Bosna i Hercegovina pak značajno kaska za navedenim zemljama iz regiona po pitanju promocije ideja individualne slobode, slobodnog tržišta i minimalnog učešća države u kreiranju socijalnih odnosa. Međutim, prošle, 2011. godine i BiH je dobila svoju prvu klasično liberalnu organizaciju. Riječ je o pokretu „Sloboda i prosperitet“12 sa sjedištem u Sarajevu čiji je idejni tvorac Jadranko Brkić, Bosanac sa adresom boravka u Hong Kongu, a također, istaknuti aktivisti i članovi rukovodstva organizacije su i potpisnici ovih redova. Naša organizacija bila je incijator osnivanja regionalne liberalne mreže koja je na jednom mjestu uspjela okupti sve srodne srodne organizacije sa prostora zapadnog Balkana. Pored objavljivanja tekstova koji za cilj imaju širenje ideja liberalizma u BiH, peticija, saopštenja za javnost, seminara, treba napomenuti da je pokret "Sloboda i prosperitet" u saradnji sa udruženjem građana „Multi“13 iz Tuzle kreator dokumentarnog filma "Ekonomija"14, scenariste Admir Čavalića (jednog od dvojice autora ovog teksta) i režisera Rusmir Ahmedić. Dokumentarni film „Ekonomija“ predstavlja prvi ozbiljniji projekat promocije ideja ekonomskog liberalizma u Bosni i Hercegovini i bavi se odnosnom države spram običnog čovjeka. U manjem BiH entitetu libertarijanci su okupljeni oko udruženja ekonomista S.W.O.T15 koje je uglavnom posvećeno jačanju poduzetničkih kapaciteta ovdašnje ekonomije.

Dakle, kada uzmemo u obzir da je klasični liberalizam prije samo nekoliko godina bio gotovo nepostojeća politička filozofija na prostoru kolektivizmima opterećenog zapadnog Balkana, možemo zaključiti da sve veći broj internet stranica, blogova, organizacija te političkih stranica koje promoviraju ideje slobode pojedinca i otvorene tržišne privrede, garantuju kontinuitet rasta i jačanja ideja klasičnog liberalizma na ovim prostorima, sa tendecijom etabliranja u snažnu intelektualno-političku alternativnu dominantnoj etatističkoj paradigmi, bilo da ona dolazi sa lijeve ili desne strane političkog spektra.

Fusnote:

1 http://en.wikipedia.org/wiki/Tea_Party_movement

2 http://www.katalaksija.com/

3 http://trzisnoresenje.blogspot.com/

4 http://clubvonneumann.blogspot.com/

5 http://www.austrijanci.com/novo/

6 http://libek.org.rs/sr

7 http://www.youtube.com/watch?v=CWFC4hrB7jg

8 http://www.ldp.rs/o_nama/program/srbija_bez_granica_2008/ekonomija_bez_g...

9 http://www.adriaticinstitute.org/

10 http://h21.hr/hr/

11 http://www.lista-virant.si/